میلاد بازارگرد
بارندگی و بازگشایی برخی مسیرهای آب به سمت دریاچه در چند ماه گذشته نقش مهمی در بهبود شرایط دریاچه ارومیه داشته و موجب شده است از وضعیت بسیار بحرانی به وضعیت بحرانی برسد. هرچند این خبر، روزنه امیدی است برای زنده ماندن اما نباید فراموش کرد با راهکارهای کوتاه مدت و یا همراهی طبیعت در یک مقطع زمانی، نمی‌توان این جسم نیمه جان را نجات داد. به راستی چرا بقای این دریاچه مهم است؟
طرح کشاورزی پایدار
اجرای طرح توسعه «کشاورزی پایدار» برای نجات دریاچه ارومیه از اردیبهشت ماه سال‌جاری آغاز شده است. گفته می‌شود کاهش ۳۵ درصدی بهره‌برداری از منابع آبهای زیرزمینی و سطحی، کاهش سموم و کود شیمیایی و استفاده از گیاهانی که آب کمتری مصرف می‌کنند از اهداف این طرح است.
در اجرای این طرح، کشاورزان و جوامع محلی نقش بسزایی در نجات دریاچه ارومیه دارند و تا زمانی‌که خودشان این اهمیت را درک نکنند در رسیدن به اهداف طرح تکان نخواهد داشت.
بارندگی و بازگشایی برخی مسیرهای آب به سمت دریاچه نقش مهمی در بروز شرایط کنونی دریاچه داشته و موجب شده است از وضعیت بسیار بحرانی به وضعیت بحرانی برسد. مساحت دریاچه ارومیه به کمتر از هزار کیلومتر کاهش یافته بود و اکنون با مقدار آبی که وارد دریاچه شده است تا حدودی امید برای نجات آن برگشته است. به عقیده بسیاری از کارشناسان، اگر از فرصت به دست آمده استفاده کنیم می‌توان وضعیت را به شرایط بهتری بساند.
در این میان سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) اعلام آمادگی کرده است تا تخصص‌های فنی خود را در طیف گسترده‌ای از موضوعات شامل مدیریت پایدار اراضی، جنگل و منابع آب، مقابله با خشکسالی و بیابان زایی را به منظور مقابله با چالش‌های پیش روی دریاچه ارومیه به کار گیرد.
طرح کشاورزی پایدار با راهبرد IPCM روشی است که هم اکنون در 41 روستای استان‌های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی در حال اجراست. این کشاورزی نوعی از کشت و زراعت است که مشارکت مردمی را در کاهش میزان مصرف آب و افزایش راندمان تولید در واحد سطح در حوضه آبریز دریاچه ارومیه مد نظر قرار می دهد.
گفته می‌شود این طرح با مشارکت 15 هزار نفر کشاورز و 300 نفر کارشناس غیردولتی در دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی و با همکاری ایران و ژاپن و نیزUNDP (برنامه عمران سازمان ملل متحد) انجام می‌شود.
اهمیت زیست محیطی و اکولوژیکی دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه یکی از مناطق حفاظت شده مهم جهان است که در مقیاس جهانی در تداوم چرخه حیاتی تعدادی از پرندگان مهاجر نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کند. شاید در دنیا درکمتر جایی بتوان دید که به اندازه دریاچه ارومیه مورد توجه متولیان محیط زیستِ خارجی قرار گرفته باشد مثلاً یونسکو در برنامه جهانی (انسان و بیوسفر) یا (انسان و زیست‌کره)، دریاچه ارومیه را به عنوان یکی از 10 نقطه که باید از آن حفاظت کرد معرفی کرده است. همچنین در ایران دریاچه ارومیه و حریم آن به عنوان یکی از ۱۴ پارک ملی مشمول محدودیت‌های ویژه است.
پس از بازدید کارشناسان GEF (طرح تسلیحات زیست محیطی جهان) از دریاچه ارومیه، اولین منطقه‌ای که قابل حفاظت دانسته شد دریاچه ارومیه بود. همین امر موجب برگزاری کارگاهی در شهر ارومیه تحت عنوان «راه حل اکوسیستمی برای مدیریت دریاچه ارومیه» در سال ۱۳۸۰ شد.
طرح تسلیحات زیست محیطی جهان (GEF) یکی از طرح‌های مطرح در جهان است که پس از پس از کنفرانس «توسعه محیط زیست» سازمان ملل متحد در سال 1992 تحت عنوان «مجمع سران زمین» اجرایی شد.
تالاب دریاچه ارومیه با داشتن آب شور و به دلیل ویژگی‌های طبیعی و اکولوژیکی منحصر بفرد از مهمترین و با ارزش‌ترین اکوسیستم‌های ایران است. این تالاب دارای دو نوع اکوسیستم آبی و خشکی است.
اکوسیستم آبی آن شامل آب شور دریاچه و اراضی باتلاقی حاشیه آن است. در داخل آب شور این دریاچه یک‌نوع جانور آبزی بنام آرتمیا ارومیانا و ۱۲گونه از جلبک‌ها زیست می‌کنند که از منابع غذایی عمده پرندگان آبزی و کنارآبزی است. اکوسیستم خشکی نیز شامل ۱۰۲جزیره بزرگ و کوچک می‌باشد که هر یک تامین کننده بخشی از نیازهای حیاتی دریاچه به شمار می‌رود.
عوامل تهدید کننده دریاچه ارومیه
اغلب کارشناسان از مهار وسیع و بدون کارشناسی جریان آبهای سطحی حوزه‌ی آبریز دریاچه ارومیه در طی یک دهه اخیر به عنوان مهمترین عامل تهدید کننده حیات دریاچه ارومیه نام برده‌اند. همچنین در این سال‌ها اکثر سدهای احداث شده منطقه، محیط‌های پایین دست خود به‌ویژه دریاچه ارومیه را تحت تاثیر قرار داده‌اند.
با توجه به آنکه در حوزه آبریز دریاچه ارومیه و اغلب رودخانه‌های منتهی به این دریاچه تعداد زیادی سد ساخته شده که برخی مورد بهره‌برداری قرار گرفته و برخی نیز در حال احداث هستند شوری آب این دریاچه به شدت افزایش یافته و از حد اشباع گذشته و به اعتقاد کارشناسان هم اکنون به مرحله‌ای رسیده که خطر مرگ دریاچه را به دنبال دارد.
این درحالیست که حدود پنج شبکه آبیاری و زهکشی نیز در این حوزه احداث شده و پیش بینی می‌شود شبکه‌های دیگری نیز بر آن افزوده شود. کارشناسان همچنین استفاده بی‌رویه از آبهای زیرزمینی برای آبیاری باغات توسعه یافته اطراف دریاچه ارومیه را در وضعیت آب این دریاچه تاثیرگذار می‌دانند.
اختصاص ۹۰ درصد منابع آبی منطقه به بخش کشاورزی، تبخیر زیاد در پی گرم شدن هوا و برداشت غیرمجاز از آبهای زیرزمینی در پی حفر چاه از دلایل دیگر خشک شدن این دریاچه به شمار می‌آیند.
عوارض و نتایج حاصل از بحران دریاچه ارومیه
این دریاچه در خطر خشک شدن کامل قرار دارد و طی ۱۳ سال گذشته سطخ آب در آن ۶ متر کمتر شده است. کارشناسان محیط زیست معتقدند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و زیست محیط منطقه را تغییر خواهد داد .
به عقیده بسیاری از کارشناسان محیط زیست کوچک شدن مساحت دریاچه ارومیه هشدار مهمی است زیرا شوره‌زار حاصل از این عقب نشینی تمام اراضی، مزارع ساختمان‌ها و نواحی مسکونی و آبادی‌های اطراف را تهدید خواهد کرد زیرا با وزش باد، نمک موجود در شوره‌زارهای پدید آمده به سوی این اراضی و نواحی مسکونی منقل شده و همین امر در نهایت باعث خشکسالی می‌شود که تاثیر مستقیم برروی کشاورزی منطقه، سلامت مردم و افزایش مهاجرت‌ها خواهد شد.
گفتنی است این اقدامات و عوارض ناشی از آن که به دلیل عدم اجرای ارزیابی‌های زیست محیطی در طراحی و برنامه‌ریزی و احداث سدها رخ داده برخلاف اهداف تعیین شده در سیاست بیابان زدایی کشور بوده است زیرا ایجاد شوره‌زارها و بروز خشکسالی در منطقه، گسترش و افزایش مناطق کویری را در پی دارد.
کارشناسان می‌گویند کویرهای حاصل از عقب نشینی دریاچه ارومیه از نوع کویرهای بسیار خطرناک است. اساساً کویرها از نظر ترکیبات خاک به دو دسته کویر نمک و کویر بدون نمک تقسیم می‌شوند که کویرهای نمکی از نوع بسیار خطرناک به شمار می‌روند که ادامه حیات گونه‌های بومی منطقه را مورد مخاطرات جدی قرار می‌دهند.
