بهمن‌ماه امسال نیز آیین سنتی پیر شالیار موسوم به آیین «عروسی پیر شالیار» در هورامان تخت (اورامان) تقریبا هم‌زمان بع جشن سده ایرانیان برگزار شد. به عقیده برخی چه از نظر فرم وچه از نظر محتوا، قرابت خاصی میان این دو وجود دارد. مراسم دیگری به نام آیین «کومسای» نیز در اردیبهشت هر سال که آیین مرتبط با پیرشالیار است در این منطقه برگزار میشود.
صدای ایرانیان (کمیته اقلیت‌های اتنیکی)؛ مراسم پیر شالیار یکی از جشن‌ها و آیین‌های سنتی مردمان کُرد است که ریشه در باورهای اساطیری و ادیان باستانی دارد. این مراسم که کُردها به آن «زه‌ماوه‌نو پیر شالیاری» (عروسی پیر شالیار) می‌گویند، «نماد عینی از مشارکت‌های فعال مردم در مناسبت‌های مختلف اجتماعی وفرهنگی و سابقه‌ای به قدمت تاریخ دارد؛ هر چند نام مراسم عروسی است ولی در اصل پیر شالیار یک مراسم آیینی است که در آن قربانی می‌کنند و به سماع و نجوا با خدا می‌پردازند.»
اين مراسم که هر سال در آخرين چهارشنبه و پنجشنبه منتهی به نيمه بهمن‌ماه برگزار میشود، آيينی است که بعضی از مورخان برگزاری آن را به يک هزار سال گذشته و عده‌ای ديگر نيز قدمت آن را به بیش از این زمان نسبت می‌دهند.
مراسم دیگری به نام آیین «کومسای» نیز در اردیبهشت هر سال که آیین مرتبط با پیرشالیار است در این منطقه برگزار میشود. در آیین کومسای که به آیین «شکستن سنگ مقدس» نیز مشهور است، سنگ مقدس در هورامان (در نزدیکی قبر پیر شالیار) شکسته میشود. مردم منطقه معتقدند: این سنگ تنها در این روز شکسته و تا سال بعد دوباره رشد خواهد کرد.
روستای کردنشین هورامان تخت (اورامان) در فاصله 75 کیلومتری جنوب شهر مریوان در استان کردستان قرار دارد. یکی از حدسیات رایج درباره ی نام اورامان یا هورامان این است که این واژه از دو بخش «هورا» به معنای «اهورا» و «مان» به معنای جایگاه سرزمین یا خانه (خان و مان) تشکیل شده است که به معنای «سرزمین اهورایی» و «جایگاه اهورامزدا» است. البته می‌توان معنای «جایگاه خورشید» را هم از آن برداشت کرد؛ چون «هور» در اوستا به معنای خورشید نیز آمده است.
هرچند تاکنون از سوی حکومت ایران و در رسانه‌های دولتی ایران با برگزاری این مراسم مخالفت‌های علنی صورت نگرفته است اما در پنهان همواره مشکلاتی برای برگزاری این مراسم وجود داشته است.
معمولا در مراسم پیر شالیار به دلیل سرمای زمستان و مسدود بودن راه‌های ارتباطی با هورامان تخت بر اثر بارش برف، گردشگران کمی برای تماشا می‌روند اما در مراسم کومسای بسیاری معتقدند که نیروی انتظامی مانع برگزاری این مراسم در چند سال گذشته شده است؛ به عنوان نمونه ارعاب ریش‌سفیدان منطقه و در نتیجه برخورد غیرمتعارف آنها با گردشگران را می‌توان از دلایل این ادعا دانست.
ایسنا در گزارشی که در باره مراسم کومسای در اردیبهشت امسال نوشت، دلیل عدم برگزاری این مراسم را به نقل از ماموستا ملاعلی قلی، یکی از شخصیت مذهبی و با نفوذ در منطقه‌ی هورامان را چنین عنوان کرد: «حدود پنج سال است که به‌دلیل اعتراض ماموستا و به گفته‌ی او، ریش سفیدان، این مراسم تقریبا از بین رفته و آیین ذکرخوانی و دف‌زنی دیگر در میان مردم اجرا نمی‌شود. بیشتر اعتراض این بزرگان به نحوه‌ی پوشش زنان مسافر در این منطقه است.»
بر اساس این گزارش ملاعلی مقدمی در سخنانی که قرار بود، این مراسم را برای گردشگرانی که از سراسر کشور و همچنین خارج از ایران در منطقه حضور داشتند معرفی کند، گفت: اصلا چنین مراسمی نبوده و دیگر چیزی از مراسم پیر شالیار باقی نمانده است. او ماجرای سنگ مقدس را افسانه خواند.
مقدمی همچنین خطاب به زرتشتی‌هایی که هر سال برای حضور در آیین پیر شالیار به هورامانات سفر می‌کنند، گفت: سند‌ها نشان می‌دهد که پیر شالیار مسلمان بوده و اصلا زرتشتی نبوده است که حالا زرتشتی‌ها به این انگیزه برای زیارت می‌آیند.
این در حالی است که به گواهی آثار به جا مانده در این منطقه همچون آتشگاه پاوه، مردم این منطقه پیش از ورود اسلام، یکتاپرست و پیرو آیین مزدیسنا بوده‌اند و پیش از آن آیین «مهر» نفوذ گسترده‌ای در میان مردم این منطقه داشته است. حتی با گسترش آیین زرتشت و سپس اسلام هنوز تاثیرات ژرف آیین مهر را در همه جنبه‌های زندگی این مردم می‌توان دید.
نظام شورایی در هورامان
بنا به روایات در هورامان 99 پیر وجود داشته که علاوه بر نقش ترویج اخلاقی و پدر معنوی برای مردم، در کار طبابت سنتی، گیاه‌شناسی و ستاره‌شناسی دست داشته‌اند.
پیران ساکن در این منطقه انجمنی (هه نجومه ن) به نام دانایان (ژیرلا)، که مستقیما توسط مردم به شیوه‌ی نوین انتخاب می‌شدند، داشته‌اند. مکان «ژیرلا» محلی به نام «مری» بوده و رییس شورا به نام «پاور» یا «پیر» شناخته می‌شد که تمام مسایل شورا زیر نظر او انجام می‌گرفت.
پیر و نقش او در انجام امور مردم با آیین مهری قرابت خاصی دارد. در آیین میترا هم «پیر» همان واژه یونانی (پاتر -پاتروس-فادر)، عالی‌ترین درجه این آیین و نماینده‌ی او در زمین است.
دو روایت متناقض از زندگی پیر شالیار
«پیرشالیار» یکی از 99 پیر هورامان به شمار می‌رود که در میان مردمان کُرد به ویژه مردم هورامان از قداست و وجهه اسطوره‌ای و آیینیِ ویژه‌ای برخوردار است.
از دو پیر شالیار (پیر شهریار) نام برده میشود و هر کدام به نوبه‌ی خود از احترام خاصی برخوردار بوده‌اند.
شخصیت اول که در لابلای کتب تاریخی مسطور است؛ مشهور است به «پیرشالیاره سیاوه» پسر جاماسب 150 ق.م، که قبل از اسلام یا گویا هم‌زمان با اسلام و حمله به ایران و کردستان و سرانجام هورامان، در هورامان تخت می‌زیسته و پایبند آیین زرتشتی بوده است. گفته میشود او کتابی به نام معرفت پیرشالیار دارد. بعدا اسلام را پذیرفته و سرانجام در همان روستا فوت کرده و به خاک سپرده شده است.
پیرشالیار دوم؛ سید مصطفی ابن خداداد، مردی فاضل و عارف از سادات ، مشهور به پیرشالیار است. این شخصیت بعد از انتشار اسلام در منطقه هورامان در زمان شیخ عبدالقادر گیلانی 561 -471 ق.م زندگی می‌کرده و از منسوبان او بوده است.
از پیر شالیار، به جز هویت دوگانه (اسلامی – زرتشتی) در متون آیین یارسان نیز به عنوان یکی از بزرگان این آیین نام برده شده است.
مراسم پیر شالیار
این مراسم تقریبا همراه با جشن سده ایرانیان شروع میشود که چه از نظر فرم وچه از نظر بن مایه ومحتوا ، قرابت خاصی با آن دارد ، زیرا رویکرد هر دو جشن به بزرگداشت آیین زرتشت باز می‌گردد.
نقریبا یک هفته پیش از مراسم، مردم خود را برای این جشن آماده می‌کنند. مراسم در هفت مرحله‌ی زمانی انجام می‌گیرد.
- خبر
یک هفته قبل از شروع مراسم با تقسیم گردوهای درختان وقفی باغ پیرشالیار بین مردم روستا، خبر رسانی میشود و مردم با دریافت گردوها در ظرف خالی شده اقلامی مانند آرد، پیاز، حبوبات و …. می‌ریزند. فلسفه‌ی خبر تنها جنبه‌ی اطلاع‌رسانی دارد.
- مراسم کوته کوته
پنج روز بعد از مراسم خبر یعنی سه شنبه هفته بعد هنگام غروب، بچه‌های روستا با فریاد «کوته کوته» بر در خانه‌ها رفته و اهالی روستا با شنیدن صدای آنها بیرون آمده و اقلامی که قبلا آماده کرده‌اند مانند شکلات و بیسکویت و …. را در کیسه‌های بچه‌ها می‌ریزند.
- مراسم کلاو روچنی
این آداب از نظر فرم شبیه کوته کوته است ولی در مقایسه با آن از ارزش خاصی برخوردار است. «روچن» به معنی فضای باز (سوراخ ) پشت بام است که در معماری قدیم آن را تعبیه می‌کردند و کارکردهایی مانند دریافت نور و هواکش را داشت و «کلاو» به معنای کلاه است. این مراسم حدود ساعت 5 صبح چهارشنبه شروع و تا حدود ساعت 8 صبح که حیوانات نذری را برای ذبح می آورند، ادامه دارد.
میانگین سنی افراد شرکت کننده در این مراسم بالاتر از کوته کوته است که با سر دادن فریاد «کلاو روچنی، کلاو روچنی» مردم را بیدار می‌کنند و از آنها هدیه می‌گیرند.
- ذبح حیوانات
این مراسم صبح روز چهارشنبه در آستانه وآرامگاه پیر انجام میشود. «در مراسم پیرشالیار وظایف تقسیم بندی شده وهر خانواده‌ای همان کاری را انجام می‌دهد که اخلاف او در زمان حیات پیر در مراسم عروسی انجام می دادند.»
بعد از ذبح اولین دام توسط قصابِ طایفه‌ی پاشا (پادشاه)، دیگر دام‌ها توسط اهالی روستا ذبح میشود و با همکاری مردم پوست آنها را کنده وتمیز می‌شوند؛ سپس گوشت آنها تکه تکه و بین مردم تقسیم و بخشی از آن برای پخت آش استفاده میشود.
بعد از آماده شدن گوشت، گروه آشپزی، که از خانواده‌ی «حه مه وه یسه» (محمد ویس ) هستند، وسایل لازم جهت پخت غذا را تدارک می‌بینند. آش مخصوص یا «هلوشین» به همان شیوه سنتی پخته شده و بعد از مراسم ذکر و سماع حدود ساعت 3 الی 4 بعد از ظهر بین مردم تقسیم میشود.
- آیین سماع و صرف غذا
پس از نماز آیینی عصر، نوازندگان دف که از طایفه‌ی «سادات» هستند در آستانه آرمگاه پیر شروع به نواختن دف می‌کنند. هم‌زمان با آنان گروهی از مردم زنجیروار دست در دست هم و با ریتم دف شروع به رقص می‌کنند.
ریش سفیدان در ابتدای صف وکودکان در انتهای صف قرار می‌گیرند. گاهی اشعاری در مدح پیامبر توسط دف زنان خوانده میشود و دراویش به حالت خلسه می‌روند و گروه رقصندگان همه باهم «الله الله» می‌گویند. در حرکات این رقص تنوع زیادی وجود ندارد و به صورت بسیار آرام با جلو و عقب بردن پاها انجام میشود که نماد حرکت و جابجایی است. در واقع مردم با این حرکت نمادین، همبستگی همیشگی خود را به نمایش می‌گذارند.
بعد از پایان مراسم ذکر، همگی به مسجد روستا رفته ونماز مغرب را به جماعت می‌خوانند. این مراسم روز پنجشنبه هم به همین شیوه تکرار میشود.
- مراسم شب نیشت (تجمع در آستانه پیر)
این مراسم پنجشنبه شب بعد از پایان مراسم سماع و صرف غذا در خانه پیرشالیار برگزار میشود. «شب نیشت»، نشستی از روحانیون و تحصیل کرده‌ها، اهل قلم و شاعران و قشرهای مختلف روستا و مهمانان است که در آن شعرخوانی، دف زنی و ذکر دراویش و … انجام میشود.
افراد طوایف مختلف روستا در این مراسم همراه خود گلیم، سجاده و.. می آورند تا در محل استقرار طایفه شان پهن کنند. هر طایفه جای مخصوصی در خانه‌ی پیر شالیار دارد. شاید بتوان این موضوع را چنین تفسیر کرد که در عهد ساسانیان اختلافات طبقاتی بسیار زیاد بوده و هر طبقه جایگاه و وظایف خاصی داشته که این موضوع تا زمان حال نیز ادامه پیدا کرده است.
بعد از صرف شام، مراسم قصیده خوانی، سخنرانی و موعظه، وپس از رفتن روحانیون مراسم دف زنی و ذکر دراویش، ودر پایان این مراسم مردان از گیوه‌ی پیر (کلاش پیری) و تسبیح و برخی وسایل که می‌گویند از او باقیمانده است، دیدن می‌کنند.
این مراسم در دو نوبت، یکی تا ساعت 9 برای آقایان و دیگری از 9 تا 5/11 برای خانم‌ها برگزار میشود که روال آن همانند مجلس مردانه نیست. در این مجلس فرد خاصی سخنرانی نمی‌کند، دف نواخته نمی‌شود و وجه اشتراک آن با مجلس مردانه ، فقط در خواندن قصیده‌های مذهبی وزیارت وسایل پیر است.
- مراسم تربی
این مراسم یک هفته بعد از مراسم یعنی در جمعه هفته سوم بهمن ماه برگزار میشود که اهالی روستا با پختن نان مخصوص که داخل آن پر از گردو است به صورت دسته جمعی به سمت بارگاه پیران، (به ویژه مزار پیرشالیار) می‌روند.
مراسم تربی در واقع همان سر خاک رفتن است که پس از آنکه مردم همگی گرد مرقد پیر جمع شدند، با انجام دعا و نیایش، عهد و پیمان و میثاق خود را تجدید می‌کنند و یاد و خاطره آنان را زنده نگه می‌دارند.
در پایان بعد از دعا و قصیده خوانی، نان‌ها بین مردم و اهالی روستا به عنوان تبرک تقسیم میشود.
ممنوعیت حضور زنان در مراسم پیر شالیار
در مراسم اصلی زنان روستا نباید حضور داشته باشند حتی حضور آنها در خانه پیر که محل آشپزی و تقسیم گوشت قربانی است، اشکال دارد .این موضوع را می توان با «نظریه جنسیت سیمون دوبوار» بیان کرد.
در نظریه جنسیتی دوبوار «بودن» مقدم بر «ماهیت»است. به نظر او «یک انسان زن زاده نمی‌شود، بلکه تبدیل به زن میشود.
نظریه جنسیت دوبوار نشان می‌دهد که چگونه زنان به وسیلهی تاریخ و افسانههایی تعریف و محدود شدهاند که آنها را در جایگاهی پایینتر قرار می‌دهد. به باور او، تاریخ فرهنگی مانع از آن شده‌است که زنان آزادی خود را درک و بر اساس آن عمل کنند، اما آنها میتوانند با نفی این افسانههای فرهنگی، خود را بازتعریف کنند.
دوبوار استدلالهای زیستشناختی، روانشناختی، و مادهگرایانه را، برای تبیین دستهای از ویژگیهای رفتاری زنان که از کنترل فرهنگ خارج است، نفی میکند.
منابع:
- کردستان، هورامان (اورامان)، پیرشالیار؛ عادل محمدپور، فصلنامه زریبار/ 64
- جشن پیرشالیاردر آیینه فرهنگ مردم هورامان، عادل محمدپور، فصلنامه فرهنگ مردم ایران/ 15
- مراسم سنتی پیر شالیار، نماد قدیمی از مشارکت اجتماعی و آیینی، شیلان حسنی‌فرد، سایت انسان‌شناسی و فرهنگ
- خبرگزاری ایسنا
